Llawysgrifau llenorion Cymraeg diweddar

Mae casgliad Kate Roberts yn enghraifft dda o archifau cynhwysfawr. Yn dilyn ei marwolaeth yn 1985 trosglwyddwyd y casgliad i’r Llyfrgell. Yn ogystal â drafftiau o’i gweithiau ceir dros 2000 o lythyrau a anfonwyd ati, ynghyd ag eitemau personol sy’n gysylltiedig â’i theulu, e.e. llyfr poced ei brawd, Dei, pan yn filwr yn y Rhyfel Byd Cyntaf.

Ymhlith yr awduron a gynrychiolir gan gasgliadau cynhwysfawr o’r fath, y mae:

• Aneirin Talfan Davies
• Carneddog
• W J Gruffydd
• Gwenallt
• T Gwyn Jones
• R Williams Parry
• T H Parry-Williams
• Iorwerth C Peate
• Caradog Prichard
• D J Williams (Abergwaun) 
• Eifion Wyn

Ymhlith awduron sydd â chasgliadau llai eang eu rhychwant, yn rhannol am nad oedd yr awduron wedi dewis cadw eu papurau i gyd, y mae:

• Euros Bowen
• E Tegla Davies
• Dewi Emrys
• Saunders Lewis
• Winnie Parry
• Islwyn Williams
• Waldo Williams
• Nantlais

Y gobaith yw medru denu nifer o awduron cyfoes i gyflwyno eu papurau i’r Llyfrgell. Eisoes cafwyd cnewyllyn da o ddrafftiau nofelau diweddar yr 20fed ganrif drwy roddion hael gan awduron fel Marion Eames a Jane Edwards.

Cadwyd casgliadau nifer o Archdderwyddon Cymru’r 20fed ganrif, gan gynnwys rhai:

• Brinli
• Crwys
• Dyfed
• Dyfnallt
• Trefin
• Wil Ifan
• R Bryn Williams

Ceir casgliad eang o gyfansoddiadau anfuddugol eisteddfodau cenedlaethol y ganrif, ynghyd â ffeiliau gweinyddol yr Eisteddfod o ganol y ganrif ymlaen.

Carfan arall sydd wedi ei chynrychioli ymhlith ein daliadau yw archifau newyddiadurwyr, rhai fel E Morgan Humphreys, Meuryn ac E Prosser Rhys.

Ceir cyfres faith o ffeiliau Cyngor Celfyddydau Cymru o’i sefydlu, gan gynnwys rhai’n ymwneud â’r Adran Lenyddiaeth. Yn ogystal â chofnodion gweinyddol Adran Gymraeg yr Academi Gymreig, fe gafwyd archifau’r cylchgrawn Taliesin, y ffeiliau a gasglwyd wrth lunio’r Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (1986), a’r arddangosfeydd a’r defnyddiau a gasglwyd gan Brosiect Ymchwil yr Academi yn ystod hanner olaf yr 80au.

Mae yma archifau cylchgronau allweddol eraill e.e. Y Llenor a Barn. Mae yn y Llyfrgell hefyd gasgliadau o archifau gweisg, megis Gwasg Gee a Hughes a’i Fab, sydd yn cynnig gohebiaeth gefndir i lawer cyfrol.

Ffynhonnell werthfawr arall yw archif sgriptiau’r BBC yng Nghymru. Mae’n cynnwys casgliad cynhwysfawr o sgriptiau sy’n dyddio o 1932 hyd heddiw. Ceir hefyd ddramâu, rhaglenni nodwedd a sgyrsiau gan awduron blaenllaw, ynghyd â defnyddiau mwy poblogaidd fel sgriptiau’r dramâu sebon ‘Teulu Tŷ Coch’ ar y radio gynt a Pobol y Cwm ar y teledu heddiw.

Yn y cyd-destun hwn hefyd dylid nodi bodolaeth Archif Genedlaethol Sgrin a Sain Cymru (AGSSC) sydd wedi bod wrthi’n casglu tapiau fideo o gynnyrch gorau S4C oddi ar sefydlu’r sianel yn 1982.

O blith casgliadau ac eitemau diddorol eraill ym maes llenyddiaeth yr 20fed, y mae:

• papurau Theatr Garthewin a fu’n gymaint cyfraniad i hanes y ddrama yng Nghymru
• archifau’r cylchgrawn Barddas a Chymdeithas cerdd dafod Cymru
• papurau’r digrifwr Idwal Jones
• llyfrau lloffion D R Davies (Aberdâr) yn ymwneud â byd y ddrama yng Nghymru
• cerddi T E Nicholas wedi eu hysgrifennu ar bapur toiled carchardai Abertawe a Brixton
• peth o lenyddiaeth y Wladfa, gan gynnwys eitemau yn llaw Eluned Morgan
• cyfieithiadau o ddramâu mawr Rwsia gan T Hudson-Williams 
• archifau awduron plant, megis Jennie Thomas, D J Williams (Llanbedr) a J O Williams

Beirniadaeth lenyddol ac ysgolheigion

O ehangu’r maes i gynnwys beirniadaeth lenyddol ac ysgrifennu ysgolheigaidd, gellid crybwyll casgliadau:

• J H Davies
• Idris Foster
• J R Jones (Abertawe)
• Henry Lewis
• Timothy Lewis
• Ffransis Payne
• Alwyn D Rees
• John Rhys
• Griffith John Williams

Mae rhai o’r casgliadau hyn yn gyfoethog iawn o ran gohebiaeth.  Ceir llawer iawn o ohebiaeth hefyd yng nghasgliadau rhai fel:

• O M Edwards
• J W Jones
• D Rhys Philips
• Lewis Valentine ac eraill